Szkoła Podstawowa im. Powstańców Wielkopolskich w Miałach

Pierwsi osadnicy w północnej części Puszczy Noteckiej pojawili się już w okresie prehistorycznym. Ludność neolitycznej kultury pucharów lejkowatych (ok. 5 tys. lat p.n.e.) zakładała siedziby w Mężyku i Miałach. Kolejne artefakty znalezione w Miałach – krzemienne groty i topór kamienny – były dziełem osadników zaliczanych do kultury ceramiki sznurowej (przełom III i II tys. p.n.e.). W tej samej miejscowości znaleziono też cmentarzysko (groby w kształcie skrzyń kamiennych) społeczności kultury pomorskiej (VII w. p.n.e.). Nad jeziorem Świętym zlokalizowano ślady osady palowej, a prócz tego dwa grodziska z późniejszych stuleci. Niemniej jeszcze w średniowieczu Puszcza Notecka była dzikim obszarem, pełnym piaszczystych wydm, bagien i topielisk. Stanowiła ważne ogniwo w systemie obronnym państwa piastowskiego. Pierwszy opis tego kompleksu leśnego, określonego jako silva magna, pochodzi z 1296 r. Najstarsze osady pojawiły się w dolinach rzek Warty, Miały i Noteci. Dziejopis zwany Gallem Anonimem opisał w swej Kronice polskiej zmagania Bolesława Krzywoustego o nadnoteckie grody Czarnków i Wieleń w pierwszych latach XI stulecia. Kolejne informacje o sieci osadniczej w Puszczy Noteckiej pochodzą z końca XIII wieku. W 1284 r. wymienia się już Chojno, zaś w 1298 r. – w dokumencie przekazującym posiadłości nadnoteckie Wincentemu z Szamotuł herbu Nałęcz – wzmiankuje się Drawsko, Rosko i Białą. Wsie te były najprawdopodobniej lokowane na prawie niemieckim. Rozpoczęło się karczowanie wilgotnych olsów na najżyźniejszych glebach w części północno-wschodniej puszczy.

Na przełomie XIV i XV wieku powstały osady (m.in. Gulcz) przy północnej rubieży lasów. Z czasem ludzkie siedliska pojawiły się także w środku borów – przede wszystkim przy traktach handlowych i nad wodami. Przez Puszczę Notecką przebiegał szlak z Poznania na Pomorze, który we Wronkach rozgałęział się na trzy odnogi: 1) na Miały, Pęckowo, 2) przez Rzecin, Mężyk i 3) przez Białą, które łączyły się w Wieleniu, przekraczając w nim Noteć. W okresie rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (od połowy XV wieku do końca XVI wieku) podjęto starania o kolonizację obszaru bezludnych dotąd terenów wydmowych. Przybysze z przeludnionych starszych wsi założyli wówczas takie osady jak Krucz, Klempicz, Sokołowo, Biała Góra, Bronice, Piłka, Miały, Pęckowo, Hamrzysko i prawdopodobnie Chełst. Na przełomie XVI i XVII wieku powstało ok. czterdziestu osad (w tym: Kamiennik, Mężyk, Mokrz, Marylin i Stare Kwiejce), w których zamieszkali przesiedleńcy z Nowej Marchii. Korzystali ze zwiększonego zapotrzebowania na produkty leśne – przede wszystkim drewno, ale też popiół, potaż (niezbędną do produkcji szkła) i smołę. Wykorzystując energię przepływu wody budowali liczne hamernie (kuźnice) bazujące na lokalnych rudach darniowych, a także młyny i tartaki. Ostatnia faza osadnictwa nastąpiła w XVIII wieku w formie tzw. kolonizacji olęderskiej specjalizującej się w osuszaniu bagien. Trud zagospodarowania najbardziej niegościnnych terenów Puszczy Noteckiej podjęli przybysze z północnych Niemiec. Część wsi lokowano na gruncie istniejących już osad, a tym samym dziedziczono ich kształt i rozplanowanie. Inne jednak zakładano „na surowym korzeniu” wśród lasów, wydm i bagien przekształcanych w pola uprawne i pastwiska. Nowe osady były rozproszone. Koloniści sami decydowali o lokalizacji zabudowań gospodarczych umiejscowionych pośrodku włości o kształcie wielokąta. Kiepskie ziemie uprawiane w systemie trójpolówki wymagały aż 6–9 lat ugorowania, po czym następowała ich rekultywacja. Gdy uprawa zboża nie przynosiła oczekiwanych efektów uprawiano marchew i ziemniaki sprzedawane na targach w Drezdenku i Wieleniu. Wśród rozległych borów powstały wówczas „olęderskie” wsie (ogółem 39) takie jak Sowia Góra, Dębowiec, Kruteczek, Jasionna, Kobus, Kwiejce Nowe, Bielawy, Bronice, Gogolice, Obelzanki, i Szostaki. W XIX wieku procesy osadnicze uległy zahamowaniu. Wskutek komasacji gruntów wsi Kwiejce Stare powstała wieś Zieleniec (dziś część Kwiejc Nowych). Innych przedsięwzięć osadniczych nie podejmowano. W okresie II wojny światowej i w okresie powojennym nastąpiło znaczne wyludnienie obszarów puszczańskich. Władze hitlerowskie wysiedlały ograbionych z majątku polskich chłopów do Generalnego Gubernatorstwa, zaś ich niemieckim sąsiadom nadawały posiadłości rolne o większym potencjale w głębi Kraju Warty. Po 1945 r. podupadające wioski w głębi borów uznano za nieatrakcyjne pod względem gospodarczym i osadniczym. Tym samym postrzegano je co najwyżej jako rezerwuar materiałów budowlanych i teren pod zalesienie. W rezultacie zniknęły z krajobrazu kulturowego ludne niegdyś wsie jak Bronice, Kobus, Bielawy i Radusz, a obszar lasów powiększył się o 10 tys. ha.

Opracował: dr Arkadiusz Słabig

Dziennik elektroniczny

Klauzula informacyjna

Laboratoria Przyszłości

Deklaracja dostępności

+48 67 256 31 60

Dzieje osadnictwa w Puszczy Noteckiej